Eskilerin sofralarında, bağ bahçe ve tarlalarında çalışırken yorgunluklarını atmak ve serinlemek maksadı ile içtikleri buz gibi suyun saklandığı çamdan oyulan testiye verilen isimdir. Yüzyıllardır tadı damaklarda kalan suları içinde buz gibi soğutarak muhafaza etmişlerdir.
Çam ağacından bardak yapımı
Çam bardağının yapılışları da ilginçtir.
Kullanılan araç ve gereçler: Nacak veya balta, Eğdi, Bıçkı, Keser, Burgu, ve demir çubuk.
Her çam ağacından bardak olmaz. Karaçam ağacının iki budak arası seçilir. Çam yaş iken kesilir. Dış kabukları yontulur. Kesilen çam gövdesi, ağaç mengeneye sıkıştırılır. Oyma işlemi bardağın altına gelecek bölümden başlanır, kapak açılır. Eğdi adı verilen bir bıçakla içi oyulmak suretiyle genişletilir. Belli bir genişliğe oyma tamamlanır. Yuvarlak şekilde hazırlanan alt kapağı su sızdırmayacak şekilde yerine oturtulur. Bıçak ve testere yardımı ile bardağın üst kısmı belirlenir. İmbikler oturtulur, her iki tarafında, testiyi kaldırmak ve bir yerden diğer bir yere taşımak için kulplar açılır. Açılan kulpların sağlam olabilmesi için de dağlama işlemi yapılır.
“Amasya bardağı”nın yapımı, aralıksız çalışılması halinde sekiz saatte tamamlanabilmektedir.
Kullanımı
Amasya Bardağı, içme suyu taşıma ve soğuk şekilde muhafaza etmek için kullanılır. Büyüklüğüne göre 3 veya 5 litre suyu muhafaza eder. İçindeki suyun lezzetini ve ısısını değiştirir. Pişmiş toprak testilerin verdiği soğukluğu sağlar. Kırsal köylerde en çok tercih edilmesi, kendi imkanları ile imal edilmesi, kullanımı ve uzun ömürlü olmasına bağlanmaktadır.
Genellikle tarlalarda çalışan aile bireylerinin soğuksu ihtiyacı merkep veya at sırtına bağlanarak taşırlardı.
Halk kültürümüzde
Amasya bardağı yaygın olarak kullanıldığı kırsal kesimlerin vaz geçilmez ev eşyaları arasında yer alır. Bağ-bahçe, tarla da çalışan reçberlerin soğuk bir bardak su içmeleri için yanlarından ayırmazlar.
Amasya’da elde ettiği ünü halk ağzında yoğrulan deyimlere, genç kız ve delikanlıların dillerinde mânilere kadar uzanmıştır.
Edebiyatımızdaki yeri
Amasya bardağının konu edildiği bazı deyimlerde halk arasında söylenmektedir.
Kocasının hanımına ilgi göstermemesi karşısında kadınların kocalarına karşı kullandıkları bir dertlenme biçimindedir. Bu deyimlerden biri şu şekildedir.
Sitem:
“Zilli eşeğe bindirip Terzi Hamamı’na mı götürdün?
Çam bardağından, su mu içirdin?”
Mâni
Amasya’da bardak var
Kız evinde çardak var
O kız benim olunca
Evliyaya adak var
Bardağı konu alan bu manimizde de genç bir delikanlının beklentileri dile getirilmiştir;
Atasözlerimizde
“Her çamdan bardak olmaz”
“Eski çamlar bardak oldu”
Devir değişti, eski tutumların değeri kalmadı anlamında kullanılmaktadır (Türkçe Sözlük, TDK, 2005, s. 651)
Yanlış bilinen atasözü olmuş
“Eski çamlar bardak oldu”
Atasözümüzün son zamanlarda yanlış kullanıldığı özellikle gençler veya entelektüeller arasında yaygınlaştığını görmekteyiz. Fakat genç nesil, özellikle de artık tarım toplumundan uzaklaşarak sanayi ve teknoloji toplumunun bir parçası olmuş kesimler bardak kelimesini duyunca çam kelimesiyle ilişkisini kuramayıp bir tereddüt geçirmiş olmalılar. “Eski çamlar bardak olmaz, galiba eski camlar eritilip bardak yapılır”, mantığıyla hareket ederek kendince yeni anlamlandırmalar yapılmaktadır. Bu itibarla “Eski çamdan bardak olmaz” şeklinde ifade edildiğine rastlıyoruz. Hatta bu yanlışlıkları kitap ismi biçiminde kullanan yazarlar da mevcuttur. Cahide Günay’ın 2008’de “Eski çamdan bardak, Eski kocadan dost olmaz” isimli denemeler üzerine bir kitabı çıkmıştır. Hatta “çam” kelimesini “cam” şeklinde telaffuz edilip yazıldığına da şahit olunur ki, her iki örnekleme de yanlıştır.
Sözlük anlamı
Atalarımız yüzyıllardır bu kelimeyi iki anlamda kullanıyordu:
1. Testi. (Desti)
2. Su bardağı.
Eski Anadolu Türkçesinde, Kıpçak-Kuman Türkçesinde, Harezm Türkçesinde ve Osmanlı Türkçesinde kelimenin “bardak" ve "bartak” biçimlerine rastlanmaktadır. Köken bilimciler bardak kelimesinin bart ismine +ak isim yapma eki getirilerek yapıldığı konusunda hemfikirdir. Kelimenin kökeni olan bart, Kaşgarlı’nın meşhur sözlüğü Divanü Lügati’t-Türk’te “su bardağı” ve “akıcı nesnelerin ölçüsü” gibi iki anlamda geçmektedir. Bardak kelimesi Osmanlılar döneminde Türkçeden Bulgarca, Sırpça, Rumca ve Arapçaya da girmiştir.
Anadolu ağızlarından toplanan kelimelerden oluşan Derleme Sözlüğü’nde “bardak” kelimesine verilen ilk anlam “Toprak testi, küçük testi”dir
Kelime bu anlamıyla ülkemizin birçok il ve ilçesinden tespit edilmiş olarak sözlükte yer almaktadır. Kelimeye verilen ikinci anlam ise “Çamdan yapılmış su testisi”dir. Bu anlam da birçok il ve ilçede kullanılmaktadır. Ayrıca kelimenin bardah, bardag gibi kullanım biçimleri de bulunmaktadır.
Allah razı olsun, aydınlandık. Bugün "eski çamlar bardak oldu" dedimdi de, beni üstü kapalı ayıplayıp "onun doğrusu eski camlar" dedilerdi. Ağırıma gitti, araştırdım. Meselenin aslını burada buldum.
YanıtlaSil